Όπερα

Η όπερα αποτελεί μουσικό θεατρικό είδος, είναι δηλαδή μουσική σύνθεση που περιλαμβάνει συγχρόνως και σκηνική δράση. Ο όρος όπερα είναι ο πληθυντικός της λατινικής λέξης opus που σημαίνει έργο, δηλώνοντας έτσι την παρουσία και τη΄σύνθεση της όπερας από πολλά καλλιτεχνικά είδη όπως η μουσική, το θέατρο, ο χορός και η σκηνογραφία.

Η σκηνική δράση της όπερας βασίζεται σε ένα μελοποιημένο κείμενο, το ονομαζόμενο λιμπρέτο(libretto). Η μουσική είναι συνεχής με σκοπό τη δραματοποιήση των γεγονότων και των δρώντων προσώπων στη σκηνή. Υπάρχουν δύο είδη τραγουδιού για την αφήγηση της πλοκής του έργου, το ρετσιτατίβο που προάγει τη δράση και την άρια, όπου μέσω ενός μονολόγου αποκρυσταλλώνεται μία συναισθηματική κατάσταση.

Οι πρώτες όπερες χαρακτηρίζονταν ως dramma per musica που σημαίνει το δράμα μέσω μουσικής και αντλούσαν θέματα από τη μυθολογία και διάφορα ιστορικά γεγονότα. Ακόμα η θεματολογία τους μπορούσε να χαρακτηριστεί ως σοβαρή(opera seria) και κωμική(opera buffa).

Η ιστορία της όπερας

Η όπερα αν και έχει κάποια μακρινή σχέση τόσο με μεσαιωνικά θρησκευτικά μυστήρια όσο και με θεάματα καθαρά κοσμικού χαρακτήρα(μασκαράτες, μπαλέτα και ιντερμέδια) επιβλήθηκε ως μουσικό είδος μόλις στα τέλη του 16ου αιώνα στην Ιταλία. Το πρώτο βήμα για τη δημιουργία της όπερας ήταν η γνήσια καλλιτεχνική ανάγκη να αντιταχθεί η απλότητα της μονωδίας στη μόδα της πολυφωνίας. Αυτή η θέση βρήκε πολλούς υποστηρικτές όπως ο Βιντσέντσο Γκαλιλέι, ο Τζοβάνι ντε Βάρντι, ο Γιάκοπο Κόρσι, ο Τζούλιο Καντσίνι κ.ά. οι οποίοι αναζητούσαν την επαναφορά της ελληνικής μονωδίας, κάτι που είχε προτείνει η Ακαδημία Μουσικής (ένας όμιλος Φλωρεντίνων μουσικών οι οποίοι ήταν φανατικοί θαυμαστές της αρχαιότητας) στις αρχές της δεκαετίας του 1570. Σ' αυτήν την προσπάθεια σημαντικό ρόλο έπιαξε και η δραστηριότητα της Φλωρεντίνης Καμεράτας την περίοδο 1580-1595.

Ο πρώτος καρπός αυτού του νέου καλλιτεχνικού και αισθητικού προσανατολισμού ήταν η όπερα ''Δάφνη'' (σε λιμπρέτο του ποιητή Οκτάβιου Ρινουτσίνι και με θέμα έναν αρχαίο ελληνικό μύθο που μιλάει για την όμορφη νύμφη Δάφνη), μελοποιημένη από τον Γιάκοπο Πέρι, η οποία παρουσιάστηκε το 1597. Δυστυχώς η ''Δάφνη'' δεν διασώζεται παρά μόνο κάποια αποσπάσματα της. Άλλες όπερες που θεωρούνται από τις πρώτες είναι η όπερα ''Ευρυδίκη''(1600) που είναι επίσης έργο του Ρινουτσίνι και του Πέρι και η πρώτη που διασώζεται ολόκληρη και η όπερα του Κλαούντιο Μοντεβέρντι ''L' Orfeo, favola in musica''( ο Ορφέας, μύθος μελοποιημένος) που παρουσιάστηκε το 1607 στη Μαντόβα. Ο Μοντεβέρντι ήταν αυτός που ουσιαστικά καθιέρωσε την καλλιτεχνική αξία της όπερας με μια σειρά από αξιόλογα έργα του ξεκινώντας από τον ''Ορφέα'' και τελειώνοντας με τη ''Στέψη της Ποππαίας''(1642).

Η όπερα δεν περιορίστηκε μέσα στα εδάφη της Ιταλίας, σύντομα διαδόθηκε στην κεντρική Ευρώπη, ενώ άρχισε να χάνει τον ιταλικό χαρακτήρα της και να διαμορφώνεται ανάλογα με το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό κλίμα κάθε ευρωπαϊκής χώρας. Κάποιοι από τους πρώτους συνθέτες σε ευρωπαϊκές χώρες ήταν ο Schutz στην Γερμανία, ο Lulli στην Γαλλία και ο Purcell στην Αγγλία.

Η όπερα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες

Ιταλία

Στην Ιταλία κυριαρχούσε η σοβαρή όπερα(grande opera ή opera seria). Στη σοβαρή όπερα αποκλείονταν τα κωμικά επεισόδια και αφαιρούνταν οι περιττές σκηνές από τα λιμπρέτο μιας και ο σκοπός ήταν να δοθεί έμφαση στο διδακτικό χαρακτήρα της όπερας. Οι χαρακτήρες μέσα από αυτές τις αλλαγές σταδιακά μετατρέπονταν σε σύμβολα συγκεκριμένων ηθικών αξιών και αρετών. Τα θέματα της αντλούνταν από διάφορα ιστορικά γεγονότα και τη μυθολογία της αρχαίας Ελλάδας, μέσα από την τελευταία επιλογή ο δημιουργός αποσκοπούσε στην ηθική και πνευματική εξύψωση του θεατή. Παρ' όλα αυτά μεταξύ των πράξεων παρεμβαλλόταν και ένα σύντομο κωμικό ιντερλούδιο που αποσκοπούσε στην χαλάρωση του θεατή, κάτι σαν διάλειμμα.

Μπαρόκ όπερα

Η μπαρόκ όπερα εμφανίστηκε στην Ρώμη και στν Βενετία και ήταν ένα θέαμα με σκοπό να προκαλεί την όραση και την ακοή του θεατή. Διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη ακολουθώντας μία θριαυμευτική πορεία αλλά στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε για δύο αιώνες διότι θεωρήθηκε πομπώδης και κενή περιεχομένου. Η παρουσία του Κλαούντιο Μοντεβέρντι ήταν αυτή που την οδήγησε στην ακμή της ωστόσο σύντομα μετατράπηκε από ένα είδος ψυχαγωγίας της αριστοκρατίας της εποχής σε ένα λαϊκο είδος ευρύτερης απήχησης.

Γαλλία

Στην Γαλλία αναπτύχθηκε ένα είδος ξεχωριστής γαλλικής όπερας με έργα γραμμένα στη γαλλική γλώσσα. Ιδρυτής της θεωρείται ο Jean Baptiste Lulli(Ζαν Μπαπτίστ Λιλί) ο οποίος την εισήγαγε ταυτόχρονα με την ανασύσταση της Βασιλικής Ακαδημίας Μουσικής από τον ίδιο, το 1669. Απ' ότι φαίνεται πρόδρομοι της γαλλικής όπερας αποτέλεσαν η γαλλική τραγωδία, τα χορευτικά μπαλέτα στις βασιλικές αυλές και η ιταλική όπερα.

Οι όπερες του Λιλί αποτελούνταν από συνολικά πέντε πράξεις, έναν πρόλογο και διάφορα χορευτικά μέρη του μπαλέτου. Ο Λιλί ένωσε τις δυνάμεις του με το Μολιέρο με όραμα να δημιουργήσει ένα είδος που θα συνδυάζει την κωμωδία, τη μουσική και τον χορό. Επίσης, το μπαλέτο αποτελεί το κεντρικό στοιχείο της παράστασης και η μουσική έχει αναλάβει επεξηγηματικό ρόλο, μιμούμενη τη φύση, σύμφωνα με τις αρχές του ρασιοναλισμού(ορθολογισμός). Τελικά ήταν ο Κρίστοφερ Γκλούκ(1714-1787 γεννημένος στην Βαυαρία και βασιλικός συνθέτης στην αυλή της Βιέννης) αυτός που δημιούργησε ένα νέο τύπο όπερας αναμιγνύοντας τη γαλλική με την ιταλική οπερατική παράδοση. Ο Γκλούκ απλοποίησε σημαντικά τη μουσική δομή της όπερας, πρόσθεσε την εισαγωγή ως αναπόσπαστο μέρος του δράματος, χρησιμοποίησε τη χορευτική μουσική της γαλλικής όπερας ενώ σε πολλές από τις δικές του όπερες συνέθεσε μεγάλες ενιαίες σκηνές με ανάμιξη ρετσιτατίβων και αριών. Όλα αυτά οδήγησαν στη δημιουργία της λυρικής τραγωδίας (tragedie lyrique) και του βοντβίλ(vaudeville).

Γερμανία

Στη Γερμανία υπήρξε η δημιουργία του ζίνγκσπιλ(singspiel), ένα είδος γερμανικής κωμικής όπερας. Σημαντικότερο έργο που αντιπροσωπεύει αυτό το είδος είναι ο Μαγικός Αυλός(1791) του Μότσαρτ, που αποτέλεσε τη βάση για την αναπτυξη της γερμανικής ρομαντικής όπερας. Στις αρχές του 19ου αιώνα παρουσιάζεται η μοναδική όπερα του Μπετόβεν (Fidelio) καθώς και οι όπερες των Carl Maria von Weber(Καρλ Μαρία φον Βέμπερ) και Heinrich Marschner,που περιέχουν στοιχεία του γερμανικού ζίνγκσπιλ και μελοδράματος, ενώ αποτελούν σημαντικές επιρροές στα έργα του Βάγκνερ. Οι όπερες του Βάγκνερ στιγμάτισαν το είδος με το μεγαλειώδες ύφος τους και καινοτόμησαν ως προς την ανάμιξη του ρετσιτατίβου και της άριας, ταυτόχρονα με τη διαρκή συνοδεία της όρχηστρας δημιουργώντας την αίσθηση μιας διαρκούς μελωδίας που διακόπτεται σε κεντρικά σημεία της πλοκής.

Η επίδραση της όπερας σε διάφορα πολιτιστικά ρεύματα

Η όπερα υπήρξε μία έκφραση διάφορων πολιτιστικών ρευμάτων. Ο γαλλικός νατουραλισμός εκφράστηκεαπό συνθέτες όπως ο Ζορζ Μπιζέ(Κάρμεν) και ο Γκιστάβ Σαρπαντιέ(Λουίζ). Ο ιταλικός βερισμός υλοποιήθηκε μουσικά μέσα από τις όπερες του Πιέτρο Μασκάνι και του Τζάκομο Πουτσίνι. Ο λογοτεχνικός και ζωγραφικός ιμπρεσιονισμός ολοκληρώθηκε στη Γαλλία από το μουσικό ιμπρεσιονισμό του Κλοντ Ντεμπισί(Πελλέας και Μελισάνθη). Ο εξπρεσιονισμόςτηε γερμανικής κουλτούρας, με επίκεντρο τον Ούγκο φον Χόφμανσταλ, βρήκε στο πρόσωπο του Ρίχαρντ Στράους τον μεγαλοφυή μουσικό εμπνευστή(Ηλέκτρα). Αντίστοιχα, το κλίμα του άγχους που συνδέεται με τον εξπρεσιονισμό βρήκε δραματικές λύσεις στις όπερες του Άρνολντ Σένμπεργκ(Το τυχερό χέρι) και του Άλμαν Μπεργκ(Ουοζέκ). Τέλος, οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις του 20ου αιώνα που συνδέθηκαν με την αντίδραση των ευρωπαϊκών λαών στον φασισμό και στον ναζισμό αποτυπώθηκαν και αυτές στη σύγχρονη όπερα(για παράδειγμα τα έργα Ματίας ο ζωγράφος του Πάουλ Χίντεμιτ και Φυλακισμένος του Λουίτζι Νταλαπίκολα).


Δείτε αυτά τα βίντεο σχετικά με κάποιες γνωστές όπερες:

Δικτυογραφία:

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B1

http://www.tar.gr/content/content/print.php?id=352

http://www.tar.gr/content/content.php?id=160

http://en.wikipedia.org/wiki/Opera (από αγγλικό κείμενο)

http://www.classicalmusic.gr/features/article.php?id=1188

Βιβλιογραφία: Εγκυκλοπαίδεια Δομή

Θεοδωροπούλου Άννα-Δαμιανίδου Εβίτα Γ'4